Kan humor je herstel bespoedigen?
Wie de diagnose darmkanker krijgt, staat het huilen nader dan het lachen. Maar na de initiële schok, onderging Marc Defauw (67) zijn behandeling met gevatte antwoorden en een positieve ingesteldheid. ‘Als ik de moed in mijn schoenen had laten zakken, zou mijn herstel veel moeilijker geweest zijn.’
Het is 1 uur ’s nachts. Marc Defauw (67) herstelt van een operatie en ligt te slapen in zijn ziekenhuisbed. Naast hem ligt zijn kamergenoot van 90 jaar. Plots ontploft het zakje van Marcs stoma. ‘Een verschrikkelijke stank vulde snel de ruimte’, herinnert Marc zich. ‘Ik dacht dat die oude man alleen maar zou klagen, maar in tegendeel. Hij barstte in lachen uit, terwijl ik zelf aan het vloeken was.’
Al gauw kon ook Marc het geestige van de situatie inzien. ‘De verpleegster stelde me gerust en vertelde me dat dat nog voorkwam. Mijn kamergenoot en ik hebben er uiteindelijk nog veel mee gelachen.’
Diagnose darmkanker
Toen Marc een jaar geleden de resultaten kreeg van het Vlaams Bevolkingsonderzoek Dikkedarmkanker ging er een rood lichtje branden. Diagnose: darmkanker.
‘Ik moest alles eerst op een rijtje zetten’, zegt Marc. ‘Maar er waren geen uitzaaiingen en mijn kanker was goed behandelbaar. Dus kon ik de ernst van de zaak een plaats geven en het contact met de zorgverleners luchtig houden.’
Marc verloor zijn gevoel voor humor niet en vatte zijn herstelproces aan met kwinkslagen en knipogen. ‘Op een bepaald moment vertelde de arts me dat hij mijn anus niet zou kunnen sparen. Geen probleem, zei ik. Dan moet ik niet meer naar het toilet. Dat bespaart me veel tijd en geld. Ik zag de opluchting op het gezicht van de arts. Hij wist dat ik het begrepen had en hem vertrouwde.’
Kwispelend vertrouwen
Een lach schept vertrouwen. Een vertrouwen dat belangrijk is in het psychologisch en fysiek herstel van elke patiënt. Dat weet ook biologisch psycholoog en professor Rudi D’Hooge (55).
Het tegenovergestelde van humor is niet ernst, maar afstand
‘Lachen is een aangeboren respons om een band te scheppen met je verzorger. Baby’s lachen naar hun ouders, maar ook dieren doen dat. Denk maar aan het kwispelen van een hond. Wij staan gelukkig evolutionair al iets verder, want bij ons kun je ons zien lachen aan de voorkant van ons lichaam (lacht).’
Humor is een belangrijk bindmiddel tussen patiënt en zorgverlener. Het bouwt een vertrouwensrelatie op tussen de twee. ‘Het is de taak van zorgverleners om patiënten op hun gemak te stellen’, aldus D’Hooge. ‘Een goede relatie kan op zichzelf al een therapeutisch effect hebben op de patiënt.’
Dat beaamt huisarts en ‘lachdokter’ Hugo Stuer (78). In zijn praktijk liet hij alle emoties van zijn patiënten toe. ‘Het is niet zo dat ik moppen zit te tappen’, legt hij uit. ‘Het gaat eerder om situationele humor. Soms zegt iemand bijvoorbeeld dat het goed gaat met hem, maar schudt hij met zijn hoofd. Met een kwinkslag wijs ik op het paradoxale daarvan, en kunnen we samen lachen. Dat opent het binnenwerk van een persoon.’
‘Een arts moet logisch en wetenschappelijk handelen, maar er zit wel een mens van vlees en bloed voor ons’, gaat hij verder. ‘Die vraagt dat wij ook empathisch aanwezig zijn. En daar mag een lach en een traan bij zijn. Het tegenovergestelde van humor is niet ernst, maar afstand. Ikzelf durf ook een traan te laten bij patiënten. Dat schept een ongelooflijke band.’
Stuer staat bekend als ‘de lachdokter’, maar wenen vindt hij net zo belangrijk. En die twee zijn niet eens zo verschillend. ‘Wenen en lachen ontstaan neurologisch op dezelfde plaats in de hersenen’, zegt hij. ‘Na het wenen komt het lachen en omgekeerd. Het zijn beide manieren van emotionele ontlading. Als je weent of lacht, neem je een korte pauze van de miserie en kun je tot jezelf komen.’
Lachbuien en cynisme
Hij weet waarover hij praat, want net zoals bij Marc kruiste darmkanker Stuers pad. ‘De artsen gaven me een overlevingskans van 31 procent. Ik lag in het ziekenhuis aan een stuk door te wenen.'
'Stuer, zei ik tegen mezelf - want als het ernstig wordt, spreek ik mezelf aan met mijn familienaam - je hebt nu al zoveel voordrachten gegeven over humor als levenskunst. Nu kom je zelf iets tegen en lig je hier maar te bleiten. Enkele dagen later begreep ik dat het niet of-of was, maar en-en. Naast die tranen liet ik ook humor toe.’
Cynisme is een poging van mensen om recht te blijven
Soms komt dat toe in plotse lachbuien, zoals bij het ontplofte zakje van Marc. Een normale reactie op acute stress, volgens de experts. Je lacht je rot, omdat het drama te groot is en je geen blijf weet met je gevoelens.
‘Onlangs ging ik naar een begrafenis’, zegt D’Hooge. ‘Die was zeer aangrijpend, maar zodra we buiten stonden te praten, klonk al snel uitbundig gelach. Dat is heel natuurlijk. We snakken ernaar om de opgebouwde stress te verlagen en de onderlinge vertrouwensband te versterken.’
In andere gevallen nemen patiënten hun toevlucht tot cynisme. Vaak de eerste soort humor die aan de oppervlakte komt bij slecht nieuws. ‘Cynisme is een poging van mensen om recht te blijven’, aldus D’Hooge. ‘Het is een manier om te blijven functioneren. Pas als iemand alles begint te bespotten, kan dat problematisch zijn. Dan is het aan de vertrouwde omgeving om daarop in te spelen. Lok een gesprek uit.’
Ook Marcs familie dacht in het begin dat hij zijn problemen weglachte. Zij waren voorbereid op een neerslachtig bezoek, maar Marc was positief en maakte grapjes. ‘Dat verwonderde hen, en toch waren ze opgelucht’, zegt hij. ‘Kanker is een zeer emotioneel beladen begrip. Mensen denken aan het levenseinde. Ik kon hen luchtig uitleggen dat het bij mij iets tijdelijks was.’
Maar ook Marc begrijpt dat er een tijd voor grapjes is en een tijd voor ernst. ‘Je mag prettig gestoord zijn, maar houd dat voor de gepaste momenten. Als de arts uitlegde dat ik een stoma zou krijgen, dan luisterde ik ernstig. Pas als ik alles begrepen heb, neemt mijn guitigheid het weer over.’
‘Ik zorgde ervoor dat ik altijd goed voorbereid was. Ik maakte een planning, nam alle informatie in mij op, vertrok op tijd naar de behandelingen … Pas dan kon ik fluitend naar de consultatie gaan. Als je moeilijke dingen behandelt met een kwinkslag, kan je er beter mee leven, vind ik. Als je klaagt, kom je in een neerwaartse spiraal. Je moet het positieve proberen te zien om eruit te komen.’
Stress weglachen
Humor is geen wondermiddel en zal op zich geen ziektes genezen, maar het maakt het herstelproces wel draaglijker en verlaagt stress.
‘Natuurlijke ontstressing verloopt via de hormonen endorfine en oxytocine’, legt Stuer uit. ‘Die gebruiken op hun beurt stoffen zoals magnesium, kalium en adrenaline, die door chronische stress worden opgebruikt. Door gezonde principes te hanteren, kun je die weer aanvullen: voeding, beweging, maar ook lachen.’
Lachen kan een positief effect hebben op het aanslaan van een therapie
‘Stress knaagt aan je gezondheid’, vult D’Hooge aan. ‘Het heeft invloed op je bloeddruk, je slaap en pijngrens. Als je door te lachen die stress kan verlagen, kan dat alleen maar positief zijn. Lachtherapie zal op zich geen darmkanker verhelpen, maar kan wel helpen om psychologische dipjes te vermijden en een positief effect hebben op het aanslaan van een therapie.’
Behalve het effect op stress is het moeilijk om te meten of lachen ook echt gezond is. ‘Dat komt omdat de oudere definitie van gezondheid enkel naar verstoringen van de gezondheid kijkt’, zegt Stuer. ‘Als je de definitie van Positieve Gezondheid hanteert, waarbij gezondheid over meer gaat dan niet ziek zijn, dan lijken humor en lachen daar zeker toe bij te dragen.’
Niet voor iedereen
Voor Marc was humor een hulpmiddel tijdens zijn behandeling, maar in de wachtkamer van het ziekenhuis leerde hij ook dat dat niet voor iedereen is. ‘Ik heb veel mensen ontmoet die in zak en as zaten’, vertelt hij. ‘Dan probeer ik mijn verhaal te vertellen om hen op hun gemak te stellen. Als ik weinig reactie krijg, laat ik die mensen snel met rust. Je moet ook niet de clown uithangen. Iedereen gaat er op zijn manier mee om.’
‘Er zijn ook mensen die niet meer te genezen zijn, dat is een heel andere situatie.'
Je moet niet de clown uithangen in de wachtkamer van het ziekenhuis
Humor is altijd een delicaat evenwicht, vindt ook D’Hooge. ‘Als je praat met de ouders van een kind dat kanker heeft, zijn grapjes niet geoorloofd. Hoewel je later in het proces wel grapjes kunt maken tegen het kind zelf. Dat is een kwestie van aanvoelen.’
Ook in de psychotherapie is humor een moeilijk koord om te bewandelen. ‘Wie psychologische problemen heeft, vindt het moeilijk om te relativeren’, zegt D’Hooge. Zij meten zich vaak een selectief geheugen aan en herkauwen dezelfde negatieve herinneringen. Er ontbreekt een vorm van zelfrelativering.’
‘Het zou een grote doorbraak zijn om als therapeut je cliënt een lach te ontlokken. Maar dat is erg moeilijk. Geef nooit het advies: lach eens wat meer. Dat heeft een averechts effect en legt de schuld bij de cliënt. Dan voelt die zich onbegrepen.’
Nog een laatste tip van de lachdokter: ‘Wie een drama moet verwerken, slaapt moeilijker. Vraag jezelf een kwartier voor het slapengaan af: Heb ik vandaag gelachen? Meestal is het antwoord ja en ga je slapen met een positief gevoel. Is het antwoord nee, dan heb je er op zijn minst over nagedacht en stijgt je autonomie. Bovendien kan er al een glimlach ontstaan door dat vast te stellen.’
Bij Marc is de kanker voorlopig verdwenen, en daar is hij erg dankbaar voor. 'Ik heb het wel luchtig aangepakt, maar er waren ook moeilijkere periodes. An apple a day keeps the doctor away, zei ik tegen mijn oncoloog, ik eet elke dag een appel en toch zit ik hier weer.’
